زندگینامه‌ی شیخ حرّ عاملی

نویسنده: محمد بن حسن حرّعاملی

مترجم: مریم سادات عربی

 

محمد بن حسن بن علی بن محمد بن حسین حر مشغری، فقیه و محدث امامی مذهب قرن یازدهم در شب جمعه، هشتم رجب سال 1033 در روستای مشغر، از روستاهای جبل عامل متولد شد. او در خانه‌ی اهل فضل و ادب و فقاهت بزرگ شد، پدرش شیخ حسن بن علی که خود فقیه و ادیب فاضلی بود در سال 1062 در راه زیارت مشهد رضوی در بسطام از دنیا رفت و در همان سال در مشهد و پائین پای امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) به خاک سپرده شد. شیخ حر در رثای پدر قصیده‏ای سروده است. جد پدری او، علی بن شمس الدین محمد حر عاملی، عالم و ادیب فاضلی بود که شیخ در اَمَل الامِل او را ستوده. جد مادری شیخ، عبدالسلام بن شمس الدین محمد حر عاملی نیز در فقه بسیار متبحر بود.
بنا به قولی نسب او به حُرّ بن یزید ریاحی، شهید همراه امام حسین (علیه السلام) ‌می‏رسد؛ اما در هیچ یک از آثار شیخ حرّ عاملی به این مطلب اشاره نشده است. وی نزد پدر، عمو، جد مادری و دائی پدرش، علی بن محمود عاملی مَشغَری و عالمان دیگر اهل مشغر به تحصیل علوم دینی پرداخت و سپس به جَبَع رفت و نزد زین الدین محمد بن حسن بن زین الدین، نواده‌ی شهید ثانی و شیخ حسین بن حسن ظهیری و عالمان دیگر به فراگیری فقه و دیگر علوم و متون متداول پرداخت. ظهیری نخستین شیخِ اجازه‌ی حر عاملی بود که به او اجازه‌ی روایت داد. (1)
وی که تا چهل سالگی در جَبَل عامل سکونت داشت دو بار حج گذارد و در 1073 برای زیارت قبور ائمه (علیه السلام) به عراق سفر کرد و بعد از آن برای زیارت امام رضا (علیه السلام) راهی طوس شد و تا زمان مرگ در آنجا ماند و به تدریس و تألیف پرداخت. وی در مدت اقامتش در ایران یک بار به اصفهان رفت و علامه‌ی مجلسی را ملاقات کرد و از او اجازه‌ی روایت گرفت، در همین سفر منصب قاضی القضاتی و شیخ الاسلامی خراسان، از سوی شاه سلیمان صفوی به او پیشنهاد شد گرچه وی از پذیرش آن سرباز زد.
وی در 21 رمضان 1104 در مشهد درگذشت و در محدوده‌ی حرم رضوی، در صحن عتیق به خاک سپرده شد. در سال‏های اخیر مقبره‏ای برای او ساخته‌اند و یکی از بست‏های پیرامون حرم را که در جهت قبر اوست «بست شیخ حر» نامیده‏اند.
مجلس درس حرّ عاملی بسیار پر رونق بود، او شاگردان بسیاری را به خصوص در مشهد پرورش داد، از جمله دو فرزند خود: محمد رضا و حسن، و سید محمد صالح بن محمد باقر رضوی، نورالدین جزایری.

آثار

شیخ حر عاملی در تبویب کتاب‏های خود شیوه‏ای خاص داشته و بیشتر آثارش را در دوازده باب سامان داده است. وی در بسط آرای اخباریان سهم مهمی داشته و آثار متعددی در دفاع از این جریان فقهی تألیف کرده است. مهم‏ترین و مشهورترین اثر وی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه است که از مهم‏ترین کتاب‏هایی حدیثی متأخّر شیعه و پر مراجعه‌ترین منبع حدیثی فقهی نزد عالمان امامیه است. وی در این کتاب فهرست کاملی از استادان و طرق خود به آثار امامیه آورده است. دیگر هدایة الأمه الی احکام الائمه که بر اساس وسائل الشیعه و با حذف اسانید و مکررات آن نوشته شده است. تحریر وسائل الشیعه و تحبیر مسائل الشریعة (تألیف 1098) شرحی ناتمام بر وسائل الشیعه است. و الجواهر السَنّیه فی الاحادیث القدسیه، دیگر اثر حدیثی مشهور اوست که احادیث قدسی را در آن گرد آورده است.
حر عاملی به مسائل زمانه‌ی خود توجه بسیار داشته و بسیاری از نگاشته‌های او پاسخ به مشکلات فکری و مباحث فقهی متداول عصر وی بوده، که نگارش رساله‌های متعددی را موجب شده است، مانند: الرِّسالةُ الأثناعشریة فی الرَّد علی الصُّوفیه و رسالة فی الغناء در بحث غنا، وی در این رساله بدون اشاره به نام محقق سبزواری و فیض کاشانی به رد آرای این دو نفر پرداخته. وی رسالةٌ فی حرمةِ شُربِ الُّتتُن را در عدم جواز کشیدن توتون و تنباکو در زمان ورود تاجران پرتغالی به ایران نوشت. حرّ عاملی رساله‏ای نیز درباره‌ی حکم نام بردن از امام عصر با عنوان کشف التَّعمة فی حکم التَّسمیه تألیف کرد. کتاب مهم دیگر وی الفوائد الطوسیه است که در آن به تفسیر احادیث مشکله و پاره‏ای از مباحث فقهی و کلامی پرداخته و در الفصول المهمة فی اصول الائمه احادیث فقهی را گرد آورده است. وی اثری مفصل با عنوان اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات دارد که در شرح حال و اثبات امامت و بیان معجزات معصومان (علیهم السلام) است. از دیگر کتاب‏های مهم او امل الآمل فی علماء جبل عامل، الایقاظ من الهجعة بالبرهان علی الرجعة و الصحیفة السجادیة الثانیه ‌می‏باشد.
حرّ عاملی، شعر هم ‌می‌سروده، که بیش از 20 هزار بیت آن در دیوانش آمده است.

پی‏نوشت‏ها:

1- الفصول المهمه، ص 9 امل الآمل، 1/ ص 31، 141؛ دانشنامه جهان اسلام، ج 13، مقاله حر عاملی، حسن حکیم باشی و محمد کاظم رحمتی.
منبع مقاله: الحر عاملی، محمدبن‌الحسن؛ (1391)، رساله در اثبات تواتر قرآن، مریم سادات عربی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اوّل.